Không có gì đằng sau - Adam-Eva

Cùng với ấn tượng tranh của Bùi Thanh Tâm đang mãi hiện trong thị giác, “Không có gì đằng sau” - chủ đề cuộc triển lãm tranh của Bùi Thanh Tâm năm 2020 cũng nán lại trong tâm trí tôi khi Bùi Thanh Tâm rời Lan Viên Cố Tích trở về xưởng vẽ của mình ở Hà Nội.

Có một câu chuyện không lời, theo đuổi nơi từng bước dạo trong vườn, nơi từng nụ hoa, ngọn lá, vào trong giấc ngủ... “Không có gì đằng sau” - khi nói như thế Warhol (1928-1987) đã khẳng định nghệ thuật của mình “ở ngay đây, bây giờ” như hiện tượng, và chỉ duy hiện tượng, để trả lời những phê bình và vấn nạn về ý nghĩa “đằng sau” của mỗi tác phẩm, ở lời chỉ trích nghệ thuật thương mại, ở những tấm tranh đầy những lon Cola, hộp sốt cà chua, ở những gương mặt Marilyn Monroe, E. Taylor, Natalie Wood, Elvis Presley.

Warhol đã trả lời ngắn gọn “nothing behind” để chấm dứt mọi tranh luận về tác phẩm của mình. Nhưng rõ ràng phát biểu này bao hàm cả vấn đề tri thức luận mà Hegel khi bắt đầu thiết lập hệ thống tư tưởng của mình đã phản biện I. Kant, khi cho rằng điều mà Kant gọi là “Ding an sich” (noumenon), vật tự thân ẩn dấu sau hiện tượng (phenomenon) là vô nghĩa, đối với Hegel, hiện tượng và vật tự thân là một, chủ thể và đối tượng là một, không có vật tự thân đằng sau. Khi thấy, chúng ta thấy hết thảy, không còn sự ẩn núp lấp ló nhị nguyên. Cuộc tranh luận vẫn còn tiếp tục giữa nhị nguyên và nhất nguyên, từ khi triết học bắt đầu, bao lâu câu hỏi “thể tính và hư vô” vẫn còn mang ngờ vực… có một điều gì ẩn dấu, chưa bóc trần. Dẫn lời của Hegel:

“Erkennen ist in der Tat ihre Einheit; aber bei der Erkenntnis hat Kant immer das erkennende Subjekt als einzelnes im Sinne. Das Erkennen selbst ist die Wahrheit beider Momente; das Erkannte ist nur die Erscheinung, Erkennen fällt wieder ins Subjekt.(…) Denn es enthält (bei Kant, Anm.) die Dinge nur in der Form der Gesetze des Anschauens und der Sinnlichkeit.”(G. W. F. Hegel: Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie III. S. 350 f).

“Tri thức thật ra là một nhất thể; nhưng Kant luôn cho rằng trong nhận thức chủ thể thì nhận thức là đơn lẻ. Tri thức chính là chân lý của cả hai phân tử; đối tượng được nhận biết chỉ là hiện tượng, còn hành động tri thức lại thuộc vào chủ thể (…). Bởi vì (theo Kant; Ghi chú) chủ thể chỉ nhận ra đối tượng trong hình thái quy luật của trực quan và của cảm năng tính”. (G. W. F. Hegel: Các bài giảng về Lịch sử Triết Học III, tr. 350) 

Chính giới hạn của cảm năng tính, nêu rõ hàng rào bất khả tri mà con người trong thân phận hữu hạn và bị đặt định của mình, phải gánh chịu, như Adam và Eva gánh chịu thân phận phân lìa vĩnh cửu, như chủ thể luôn bị điều kiện tính của trần gian chi phối... Một cuộc tranh luận hầu như dài bằng lịch sử đời người.

Trong suốt quá trình thao thức tìm hiểu về chân tính thể tính và tri thức, cuộc tranh luận này thật sự chỉ chấm dứt khi, trong mọi nghịch lý của vấn đề, ta quay về với “hiện tượng phenomene” của “Niêm hoa vi tiếu” khi Đức Phật chấm dứt buổi giảng, bằng đưa cành sen, động tác biểu hiện sự đồng nhất tính giữa chủ thể và đối tượng gấp ba: người cầm hoa, hoa và nụ cười mỉm, người nhìn hoa và nụ cười, không chỉ hai mà ba trong nhất thể, ngoài ra chẳng có gì, “nothing behind”! Xảy ra trong khoảnh khắc! Một khoảnh khắc khơi dậy cuộc sáng tạo, cuộc nhảy mới vào thể tính chân như, khai mỏ nguồn suối sinh linh...

Và có lẽ cuộc tranh luận nhị nguyên ấy, đối với tôi trong khoảnh khắc nhìn tranh Bùi Thanh Tâm, một lần nữa, được chấm dứt, hoài nghi không còn khắc khoải, cái nhìn trở nên một cú nhảy vào chính trong bản thể hiện tượng sắc màu, trong cuộc xoay vần sinh diệt, biến thiên của ngũ giác trong từng sát na. Ở mỗi bức tranh, Chân dung Phật, Cõi Nhân Gian, Vũ Trụ, An Nam, Yêu, Vườn Xuân... người nhìn trực nhận vẻ đẹp huyền hựu huyền của hiện tại đang thiên hình vỡ ra vô tận, đồng thời nén chặt quá khứ, hiện tại và tương lai bằng một giàn trải trước mắt, mọi chiều kích thời và không gian biến mất, chỉ còn màu sắc của chính bàn tay tác tạo, ở đây và bây giờ… không có gì đằng sau ngoài nỗi hoan ca vũ trụ sinh sôi và rất... Việt Nam. Ở đó nhào nặn thẩm mỹ và nghệ thuật trở nên một đam mê vô tận... mà so với Warhol, Bùi Thanh Tâm hiện thể sắc màu như một cuộc hoá thân nghệ thuật mới mẻ và sâu xa hơn; chuyển biến, tác tạo yếu tính của đường chuyển hoá thời gian thành tác phẩm nghệ thuật...

Bàn tay ấy đã dùng những chất liệu gì, truyền thống trong hiện đại, di sản hay sáng tạo, công phu hay trực quan, trí tuệ hay cảm năng? Tất cả đều ở đằng sau. Mặc dù đó chính là nguyên nhân cho cuộc triển lãm này tại Điểm Gặp Liên Văn Hoá trong chủ đề “Cũ Mới - Đông Tây” được mở cửa hôm nay tại 94/96/98 Bạch Đằng, Huế.

Thái Kim Lan

Giáo sư Triết học